Johnny Lê Nữu Vượng
Già làng
Sách Đại Nam nhất thống chí (ĐNNTC), cuốn địa chí nước Việt biên soạn dưới thời Nguyễn, cho hay núi Thiên Thụ nguyên danh là Thụ Sơn, năm Gia Long thứ 14 (1815) vua phong tên là Thiên Thụ Sơn (Thụ và Thọ cùng một chữ Hán, cùng nghĩa, về sau này người ta thường dùng âm Thọ để gọi tên núi Thiên Thọ, lăng Thiên Thọ; Thiên Thọ có nghĩa là "trời ban cho").
Cũng theo ĐNTL, khi hoàng hậu vừa băng hà, vua đã bàn với các đại thần, muốn hợp lăng cả vua và hoàng hậu vào cùng một lăng. Đích thân vua đến tận nơi để chọn chỗ đặt huyền cung (huyệt mộ) cho hoàng hậu và cho mình về sau. Vua tổ chức thiết kế và theo dõi thi công "ngôi nhà vĩnh hằng" của mình trong suốt sáu năm.
Đến cuối tháng 12 Kỷ Mão (tháng 2-1820) thì vua băng hà.
Trước đó, vua Gia Long đã hai lần đến thị sát vùng đất này. Đó là lần sửa chữa lăng các chúa Nguyễn và các hoàng hậu của chúa vào năm 1808. Lần thứ hai là tìm nơi an táng cho thân mẫu là Hiếu Khang hoàng hậu, cũng do nhà địa lý Lê Duy Thanh thực hiện, đích thân vua chọn huyệt mộ và theo dõi thi công (năm 1811).
Vì sao vua và các nhà địa lý không nhìn thấy huyệt mộ đắc địa ở cách đó chỉ vài trăm thước?
Nhà nghiên cứu Trần Viết Điền, chuyên gia về địa lý - phong thủy ở Huế, cho rằng những lần trước việc tìm kiếm chỉ trong tầm nhìn hẹp nên không thể thấy toàn bộ cả vùng sông núi Thiên Thọ. Còn lần này là tìm đất cho đế vương, quyết định sự trường tồn của cả vương triều, nên việc tìm kiếm phải công phu hơn, không chỉ lên núi cao để nhìn toàn cảnh mà còn dùng cả thiết bị "thiên lý kính".
"Vì công phu như thế nên vua Gia Long đi tìm "vạn niên cát địa" - đất tốt lành vạn năm, và đã gặp được "vạn niên đại cát địa" là đất không thể tốt hơn được nữa!" - ông Điền nói.
Nhà bia lăng vua Gia Long rất nhỏ và giản dị - Ảnh tư liệu
Giản dị mà hùng tráng
"Khác với lăng tẩm các vị vua chúa ở Việt Nam, lăng Gia Long không có nhiều công trình lầu, điện, đình, tạ. Cũng vì nhà Nguyễn mới bắt đầu xây dựng vương triều với biết bao khó khăn.
Nhưng cái chính là vua Gia Long muốn lấy sự hùng tráng của thiên nhiên để làm nên sự hùng tráng của mình, theo cách "nhân sơn chế lăng" - dựa vào núi mà xây dựng lăng. Vì vậy, Thiên Thọ lăng không phải chỉ là lăng mộ với tẩm điện và nhà bia, mà bao gồm cả quần thể Thiên Thọ sơn với rừng núi suối khe trùng điệp" - nhà nghiên cứu Phạm Đức Thành Dũng cho hay.
Sách ĐNNTC (bản đời Duy Tân) cho biết lăng mộ vua nằm trên ngọn núi có tên Chánh Trung Sơn, ở vị trí trung tâm. Bên tả là Thanh Sơn, bên hữu là Bạch Sơn, theo phong thủy đó là yếu tố "tả thanh long", "hữu bạch hổ".
Bức bình phong tiền án là năm ngọn núi cao dần trước mặt, mà ngọn thứ năm chính là núi Thiên Thọ mà vua đặt là Đại Thiên Thọ. Hai trụ biểu trước lăng được dựng trên ngọn Tiểu Thiên Thọ. 14 ngọn bên trái, 14 ngọn bên phải làm tả phù - hữu bật. Phía sau có 6 ngọn là "hậu chẩm" che chắn và là chỗ tựa gối cho nhà vua ngủ giấc thiên thu bình yên.
Lăng vua Gia Long nhìn từ phía trước, hai trụ lớn ở tiền ảnh là hai trụ biểu của lăng - Ảnh: NGUYỄN PHONG
Hơn một trăm năm trước (1918), có một vị du khách từ Hà Nội vào kinh đô Huế để "xem những cảnh tượng cũ của nước nhà". Đó là học giả Phạm Quỳnh - chủ bút tạp chí Nam Phong và sau đó đã trở thành quan Ngự tiền Văn phòng, thượng thư bộ Học và thượng thư bộ Lại của triều Nguyễn.
Sau khi chiêm bái các lăng vua Nguyễn, học giả Phạm Quỳnh đã để lại lời bình ngắn gọn mà chân xác, lưu truyền đến tận hôm nay: "Sánh với các lăng kia thì lăng Thiên Thụ là giản dị hơn cả, nhưng có vẻ gì hùng tráng, thực là biểu hiện được cái chí to tát của ông vua sáng nghiệp!".
63 năm sau (1981), một người khách quốc tế đến Huế với sứ mệnh cứu vãn quần thể di sản cố đô Huế tan hoang sau chiến tranh, đó là giám đốc UNESCO Amadou Mahtar M’Bow. Dù chưa hề đọc đến những lời bình năm xưa, vị khách đặc biệt này vẫn có chung cảm nhận như học giả Phạm Quỳnh. Ông viết: "Lăng Gia Long ở giữa khu vườn thiên nhiên bao la, gợi một ấn tượng hùng tráng và thanh thản".
