Có Hình - ⚡️Thành cổ Bắc Ninh, một trong bốn tòa thành đẹp nhất Bắc Kỳ! 🇻🇳

Thành cổ Bắc Ninh, một trong bốn tòa thành đẹp nhất Bắc Kỳ.

Cổng thành Bắc Ninh, nơi quân đội Pháp đã công phá và tràn vào. Tỉnh Bắc Ninh là cửa ngõ của cố đô Thăng Long, là vùng đất trung chuyển giữa kinh đô xưa với miền địa đầu giáp giới Trung Quốc. Do có đường quốc lộ lên ải Bắc chạy qua, nên vị trí quân sự của Bắc Ninh cực kỳ hệ trọng. Năm 1831 trấn Bắc Ninh đổi thành tỉnh Bắc Ninh. Khi đó, đây là một tỉnh rất lớn bao gồm toàn bộ Bắc Ninh hiện nay, gần hết Bắc Giang, một phần Hà Nội, một phần Vĩnh Phúc và một ít của Lạng Sơn, chia thành 20 huyện: Đông Ngàn, Tiên Du, Yên Phong, Quế Dương, Võ Giàng, Siêu Loại, Gia Bình, Lang Tài, Văn Giang, Gia Lâm, Thiên Phúc, Hiệp Hòa, Kim Anh, Phượng Nhãn, Bảo Lộc, Lục Ngạn, Yên Thế, Hữu Lũng, Yên Dũng, Việt Yên. Ngay từ cuối thế kỷ 17 các giáo sĩ phương Tây đã xâm nhập và coi Bắc Ninh là địa phận đầu mối của công cuộc truyền giáo ở miền Đông xứ Bắc Kỳ. Tháng 8 năm 1872 Jean Dupuis đã ngược sông Cầu đến vùng Đáp Cầu, Thổ Hà để khẳng định con đường thuận lợi từ biển thông với con sông Hồng. Hai tháng sau Đại tá Sénès cũng đã theo dòng sông Đuống vào Bắc Ninh. Giữa năm 1882 viên lãnh sự Pháp ở Hà Nội và viên chưởng lý Aumoitte đã tới Bắc Ninh để chuẩn bị cho những kế hoạch quân sự ở Bắc Kỳ và đưa ra nhận xét Thành Bắc Ninh không quan trọng về mặt buôn bán nhưng nó là một địa điểm được lựa chọn tốt chi phối các con đường Thái Nguyên, Lạng Sơn và Hải Dương.

Bắc-Ninh ngày hôm sau, sau khi thất thủ (13-03-1884) Trận Bắc Ninh hay Trận Pháp đánh thành Bắc Ninh là trận đánh thuộc chiến dịch Bắc Kỳ 1883-1886 của cuộc chiến tranh Pháp-Việt 1858-1884 diễn ra từ ngày 7 tháng 3 năm 1884 và kết thúc vào ngày 12 tháng 3 cùng năm. Đây là trận đánh lớn thứ hai, sau trận thành Sơn Tây, do quân đội Pháp tổ chức tấn công nhằm hoàn thành gấp công cuộc thống trị và bảo hộ Việt Nam của chính phủ Pháp.

Sơ đồ thành Bắc Ninh năm 1909 Những chiếc khinh khí cầu được quân đội Pháp sử dụng lần đầu tiên ở chiến trường nước ta trong trận đánh thành Bắc Ninh do liên quân An Nam và quân Cờ Đen của người Thanh trấn giữ tháng 2 và 3/1884. Khi đó, bên cạnh đoàn quân cấp sư đoàn gồm 16.300 người, 55 khẩu đại bác và 6 tàu chiến, quân viễn chinh Pháp có thêm một công cụ mới để điều tra quan sát trận địa, đó là những chiếc khí cầu. Trong trận đánh ngày 12/3/1884, khi cánh quân Lữ đoàn I của thiếu tướng Brière de l'Isle đánh vào quân Thanh tại làng Trung Sơn, từ trên khinh khí cầu, viên sĩ quan Cuvenlie đã liên tục thông báo tình hình chiến sự cho Lữ đoàn I. Nhờ đó, tướng Brière de l'Isle đã cho nã pháo về phía núi Con Rùa, Lãm Sơn Nam và đưa toàn bộ 8.500 quân về hướng ấy. Quân Thanh kháng cự yếu ớt, tháo chạy khỏi các vị trí phòng thủ của mình trước khi quân Pháp đánh tới nơi. Tướng Mãn Thanh Hoàng Quế Lan cùng với quân đội rút bỏ phòng tuyến. Tới trưa ngày 12/3, quân Pháp chiếm được các điểm cao, tập trung pháo binh bắn vào Quả Cảm và xung quanh thành Bắc Ninh. Sử nhà Nguyễn cũng ghi lại rằng, sau khi quân Pháp chiếm được 7 đồn quanh thành Bắc Ninh, Lưu Vĩnh Phúc từ Hưng Hóa kéo quân về, đánh nhau với quân Pháp hai ngày liền, với thế trận giằng co. Lúc này, quân Pháp thả khí cầu làm tín hiệu lui quân vào ban trưa. Đến chiều 12/3, quân Pháp lại tấn công. Vào chập tối 12/3, thì quân Thanh vỡ, rút cả lên Thái Nguyên, Lạng Sơn, Hưng Hóa. Quân Cờ Đen Lưu Vĩnh Phúc và quân Thanh của Hoàng Quế Lan ở Bắc Ninh lần này không chi viện cho nhau, do đó, quân Pháp sấn được vào thành. Theo mô tả của bác sĩ quân y Charles- Édouard Hocquard, người đi theo đoàn quân viễn chinh trong chiến dịch này, thì khi hành quân từ Hà Nội qua sông Đuống lên sông Cầu, nhóm quân y của ông ta, với lá cờ chữ thập đỏ dẫn đầu, đi ngay sau đại đội khinh khí cầu. Mô tả trong cuốn sách Một chiến dịch ở Bắc kỳ, xuất bản sau khi về Pháp năm 1892 (được NXB Đà Nẵng dịch và phát hành năm 2020, bản dịch của Thanh Thư), viên bác sĩ cho biết: Hai quả khinh khí cầu lớn của đại đội trinh sát bay lơ lửng trên đầu nhóm quân y, cách chừng một trăm mét, được nối với những sợi dây dài mà pháo binh thay nhau hàng giờ kéo đi. Khi đi qua những làng mạc và đồng ruộng, người dân Việt Nam rất kinh ngạc khi nhìn những quả khinh khí cẩu lơ lửng trên bầu trời, họ chỉ trỏ cho nhau và thì thầm Tot, tot, ke-den! (Tốt, tốt, cái đèn!). Việc hành quân của sư đoàn viễn chinh Pháp khá vất vả, khi họ không thể tiến theo đường cái quan thẳng từ Hà Nội lên Bắc Ninh, do con đường đang bị các toán quân Thanh chiếm giữ. Theo bản đồ của viên đại úy Carteron được bác sĩ Hocquard lưu giữ, thì cánh quân này xuôi sông Đuống xuống Chợ Chì, rồi Lữ đoàn 1 mới quặt lên hướng Bắc để đánh thành Bắc Ninh. Trong khi đó, lữ đoàn số 2 tiến quân từ Phả Lại, lên đánh Yên Định rồi ngược theo hữu ngạn sông Cầu lên đánh đồn Đáp Cầu, sau đó vòng xuống hội quân với Lữ đoàn 1 ở thành Bắc Ninh. Do các cánh quân này đi cùng đại bác, nên họ rất khó khăn khi di chuyển những khẩu pháo trên mặt đê đầy đất sét. Đây cũng là khó khăn của những binh lính có nhiệm vụ níu giữ các quả khinh khí cầu đang bay lơ lửng phía trên đầu đoàn quân. Trải nghiệm bất ngờ của các sứ thần Trước khi đánh thành Bắc Ninh, quân Pháp đã có một cuộc giao thương đầu tiên với sứ đoàn của triều đình Huế cử ra, do sứ thần Đoàn Văn Bình (còn có tên là Đoàn Văn Hội) làm trưởng đoàn, ở Hà Nội. Theo mô tả của bác sĩ Hocquard: Vị sứ thần đầu tiên là một ông già rất gầy, làn da nhợt nhạt và gần như trắng bệch, trông thực sự có khí khái. Nét mặt ông thanh tú, con mắt sáng quắc quét từ phải qua trái không bỏ sót một thứ gì xung quanh. Cuộc đón tiếp diễn ra sáng ngày 5/3/1884, tại khu nhượng địa của Pháp phía Đông thành Hà Nội, giáp sông Hồng (khu vực Bệnh viện Quân đội 108 hiện nay). Trong cuộc viếng thăm đầu tiên này, sau khi được tướng Millot đón tiếp, uống nước giải khát, các sứ thần đã được chiêu đãi một màn tiêu khiển bất ngờ. Họ đã được phía Pháp cho tham quan loại chim khổng lồ có thể chở người, đang gây nỗi kinh hoàng đối với quân An Nam và quân Thanh. Lúc này, ở Hà Nội, đội quân viễn chinh có một đại đội phi công khinh khí cầu đến từ Pháp với hai khinh khí cầu khổng lồ. Trong một vùng đất bằng phẳng như đồng bằng Bắc bộ, những khinh khí cầu này là một sự hỗ trợ đắc lực đối với các cuộc hành quân của quân đội viễn chinh nhằm quan sát và khai phá các vùng đất lân cận trong bán kính nhiều cây số. Thống tướng Millot rất hy vọng vào đại đội này; trước khi lên đường đến Bắc Ninh, ông ta muốn chắc chắn rằng các khí cầu không bị quá hư hại trong quá trình vượt biển. Đúng ngày sứ thần An Nam tới thì trong một góc khu nhượng địa người ta đang thử bơm các khí cầu. Để mở mang cho sứ thần của vua An Nam về kỹ thuật đỉnh cao của châu Âu, tướng Millot muốn cho họ thấy các khí cầu này. Một sĩ quan tham mưu dẫn các quan viên tới chỗ người ta bơm khí cầu. Các sứ thần nước Nam tỏ ra lúng túng, sợ rằng viên tướng Pháp đưa họ ra chỗ hoang vắng để chặt đầu. Bác sĩ Hocquard mô tả: Sự sợ hãi càng lộ rõ hơn nữa khi họ trông thấy những cỗ máy khổng lồ đã được bơm lên một nửa và lơ lửng trên trời với những sợi dây níu lại. Viên thông ngôn đã giải thích với họ cỗ máy là gì, nhờ đó họ đã không tỏ ra khiếp sợ nữa. Nhưng khi người Pháp đưa họ lên giỏ hành khách và ra lệnh cho họ thả lỏng, thì tình hình tệ hơn nữa. Khí cầu chỉ được níu giữ bằng một sợi dây do một đội phi công kéo rất nhẹ, đã từ từ bay lên, mang theo các sứ thần hoàn toàn ngơ ngác. Những viên quan tội nghiệp đó tưởng như sắp chết vì một khổ hình lạ lùng và khủng khiếp; và khi trải nghiệm kết thúc, chiếc giỏ hành khách đáp xuống đất, tất cả đều vội vã nhảy xuống với một dáng điệu hấp tấp rất buồn cười, khiến cho tất cả những ai đứng xem, kể cả người Nam, cũng phá lên cười dù biết như vậy có nguy cơ bị ăn đòn roi. Đất Bắc Ninh nhìn từ trên cao Trong chuyến hành quân lên Bắc Ninh mà ông ghi chép lại chi tiết ở sách của mình, trong một lần dừng chân, bác sĩ Hocquard được phép leo lên khinh khí cầu lơ lửng trên trời. Ở độ cao một trăm mét so với mặt đất, viên bác sĩ chứng kiến một cảnh tượng tuyệt diệu của quang cảnh miền Kinh Bắc nước ta 137 năm trước. Ông viết: Dưới chân tôi, binh lính nối nhau trên đường đê quanh co một quãng dài đến bốn, năm cây số. Bên phải và bên trái, những đồng lúa trải dài vô tận, nhấp nhô dưới làn gió nhẹ. Những mảnh ruộng viền bờ đê nhỏ trông như một bức tranh ghép khổng lồ từ những mảng màu xanh lục được gắn kết với nhau bằng một thứ xi-măng màu nhạt. Trên nền xanh lục bảo đó, xuất hiện đó đây những bụi cây lớn màu sẫm, là những khóm chuối, khóm tre hoặc gốc đa. Ở giữa những bụi cây đó là những khóm cau mảnh khảnh nổi lên những chùm lông vũ, thấp thoáng giữa những cành lá là những mái nhà tranh của một làng quê An Nam hoặc những mái nóc điêu khắc của một ngôi chùa đẹp. Phía xa xa, con sông Đuống hiện lên như một dải ruy băng màu bạc khổng lồ. Xa hơn nữa, ở tận chân trời, những dãy núi lớn xanh nhạt bao quanh Bắc Ninh (dãy Trung Sơn và Bát Vân Sơn) ẩn hiện dưới làn sương mù. Trong bộ ảnh của Hocquard chụp trong chuyến hành trình tại Việt Nam, đã từng triển lãm ở Paris và được in kèm trong sách Một chiến dịch ở Bắc kỳ, có một số bức ảnh chụp từ góc máy trên cao. Không rõ Hocquard có đem máy ảnh lên khinh khí cầu để chụp không, điều này viên bác sĩ này không viết trong hồi ký của mình. Bộ ảnh của Hocquard lưu trữ rất nhiều hình ảnh về cuộc chiến ở Bắc kỳ năm đó, như hình ảnh về quân đội Pháp và quân Thanh, quân Cờ Đen. Một bức ảnh ấn tượng chụp cổng thành Bắc Ninh với cổng chính được xây bịt lại bằng cả một núi gạch để phòng thủ. Trên cột cờ hình lục giác, đã cắm lá cờ tam tài của Pháp sau khi họ chiếm được thành. Bộ ảnh cũng lưu lại hình ảnh khu phố chính của thành phố Bắc Ninh, với một dãy phố chỉ dài khoảng 1,5km, đường lát gạch, hai bên phố là những dãy nhà mái ngói hoặc mái rạ một tầng san sát. Ông cũng chụp ảnh nhiều đồn lũy của quân Thanh sau khi quân Pháp chiếm được, với tường lũy đất dày cả mét và những lỗ châu mai đặt san sát nhau. Một bức ảnh khác ghi lại cảnh đơn vị công binh Pháp đang ghép thuyền để đoàn quân qua sông Đuống. Chỉ tiếc rằng, bộ ảnh của ông không ghi lại hình ảnh nào về những chiếc khinh khí cầu, vũ khí bí mật của quân Pháp.

Thành cổ Bắc Ninh, công trình kiến trúc nghệ thuật quân sự tiêu biểu của tỉnh Bắc Ninh, được xây dựng từ năm 1805 thời vua Gia Long, triều Nguyễn, trên địa phận các làng Ðỗ Xá, huyện Võ Giàng (nay thuộc phường Ninh Xá); làng Hòa Ðình, huyện Tiên Du (nay thuộc phường Võ Cường) và làng Yên Xá, huyện Yên Phong (nay thuộc phường Vệ An), các địa danh trên nay đều thuộc thành phố Bắc Ninh.
Gắn bó mật thiết với đời sống văn hóa của cư dân nơi đây, thành Bắc Ninh từng đi vào câu ca quan họ với niềm tự hào Trong sáu tỉnh người đà chưa tỏ, ngoại năm thành chỉ có Bắc Ninh. Ngược dòng lịch sử, Bắc Ninh là một trong 13 tỉnh được Vua Minh Mạng thành lập đầu tiên ở Bắc Kỳ (năm 1831) – Nguyên là trấn Kinh Bắc thời vua Gia Long, được đổi thành trấn Bắc Ninh năm 1822. Địa bàn tỉnh Bắc Ninh khi ấy bao trùm các tỉnh Bắc Ninh, Bắc Giang, một phần các tỉnh Hưng Yên, Lạng Sơn và thành phố Hà Nội ngày nay. Xứ Kinh Bắc xưa nổi tiếng là vùng đất của những câu chuyện cổ, những sự tích văn hoá và những lễ hội dân gian. Bắc Ninh còn nổi tiếng với các làn điệu quan họ, các làng nghề như làng tranh Đông Hồ, làng gốm Phù Lãng, gỗ mỹ nghệ Đồng Kỵ, rèn sắt Đa Hội, đúc đồng Đại Bái, dệt Hồi Quan,… Người Kinh Bắc có câu “một giỏ sinh đồ, một bồ tiến sỹ, một bị trạng nguyên, một thuyền bảng nhãn”. Đây là những nét đặc trưng không đâu có được của vùng đất Kinh Bắc, cho đến nay vẫn chứa đựng những giá trị văn hóa đặc sắc, góp phần tô thắm thêm nền văn hóa dân tộc Việt Nam.
Thành trấn Kinh Bắc trước kia được đắp ở Đáp Cầu, thuộc huyện Võ Giàng, tháng 2 năm Giáp Tý (1804), vua Gia Long cho dời đến xã Lỗi Đình thuộc huyện Tiên Du.

Một đoạn thành Bắc Ninh bị pháo bắn nát Giữa Pháp và Trung Hoa xảy ra việc điều đình, nên mặc dù vẫn gửi viện binh, nhưng chính phủ Pháp đã chỉ thị cho Tổng tư lệnh ở Bắc Kỳ là chỉ được đánh chiếm thêm Bắc Ninh và Hưng Hóa mà thôi, vì nếu đánh lên nữa sẽ đụng độ với quân Thanh, không có lợi cho việc nghị hòa trên. Để phòng xa sự quá tận tâm và hăng hái của tướng Courbet, ngày 16 tháng Giêng năm Giáp Thân (1884), chính phủ Pháp cử Thống tướng Charles Millot sang thay, còn Thiếu tướng Courbet được thăng lên Trung tướng, lo coi quản hải quân để phòng giữ mặt biển. Cùng đi theo tướng Charles Millot là hai thiếu tướng Louis Brière de l'Isle và François de Négrier và ba sĩ quan cấp tá. Ngày 12 tháng 2 năm 1884, tất cả viện binh từ quân cảng Toulon (Pháp) đã tới Bắc Kỳ. Nắm được hướng phòng thủ của quân đội triều đình và quân Mãn Thanh ... chủ yếu trên con đường từ Hà Nội đi Bắc Ninh chạy qua gần phủ Từ Sơn , Trung tướng Millot đã huy động một lực lượng 16.300 quân phiên chế thành hai lữ đoàn cơ động, những đơn vị đồn trú và trợ chiến. Một lữ đoàn ở bên hữu ngạn sông Hồng thì đóng ở Hà Nội, do thiếu tướng Brière de l'Isle chỉ huy; một lữ đoàn ở bên tả ngạn sông Hồng, thì đóng ở Hải Dương, do thiếu tướng De Négrier cai quản. Millot đã quyết định kế hoạch đánh chiếm Bắc Ninh như sau: Lữ đoàn I xuất phát từ Hà Nội, dựa vào hệ thống đồn lũy do Courbet xây dựng từ tháng 11 năm 1883; Lữ đoàn II xuất phát từ Hải Dương, nơi sẽ được Hải Phòng tiếp tế dễ dàng trong vòng 8 giờ bằng pháo hạm và thuyền. Ngày 20 tháng 2 năm 1884, Pháp cho quân đánh lấy Phả Lại, nơi mà sông Cầu, sông Đuống và sông Lục Nam hội tụ nhau. Thấy phía Đông của mình bị uy hiếp, quân Thanh ở Bắc Ninh cố ra sức phản công liên tiếp trong hai tuần, nhưng vẫn không lấy lại được vị trí xung yếu này. Nhằm thực hiện triệt để chủ trương mà Courbet đã vạch ra đánh chiếm Phả Lại chỉ là giai đoạn mở đầu cho các cuộc hành quân rộng lớn sau này, tướng Négrier đã dùng pháo thuyền thám thính sông Đuống, sông Thương tới ngã ba Phượng Nhỡn, sông Cầu tới sát chân núi Nham Biền. Đầu tháng 3 năm 1884, sau khi giao việc phòng giữ và cai trị các tỉnh thành đã chiếm được cho đoàn khâm sai do Đoàn Văn Hội cầm đầu, tướng Charles Millot lại tiếp tục cuộc đánh chiếm, và mục tiêu lần này là thành Bắc Ninh. Phương án tác chiến đã được Millot duyệt y là: giải quyết hoàn toàn hệ thống bố phòng ở núi Và, núi Dạm và núi Rùa; phá vỡ tuyến phòng thủ Châu Cầu, Yên Định và Đạo Chân.

Thành Bắc Ninh là một căn cứ tập trung khá đông quân đội Việt và quân đội Thanh. Tổng chỉ huy quân Thanh là Từ Diên Húc (徐延旭), tổng đốc Quảng Tây. Do già yếu nên Từ Diên Húc đóng ở Lạng Sơn, giao quyền chỉ huy quân Thanh cho các thuộc tướng của mình là Hoàng Quế Lan (黃桂蘭) và Triệu Ốc (趙沃). Hai tướng Hoàng và Triệu là các tướng dày dặn kinh nghiệm của các đạo quân An Huy và Hồ Nam, nhưng lại kình địch và không phối hợp với nhau. Tổng số quân Thanh lên đến 20.000 quân, nửa đóng dọc đường cái quan về hướng tây nam thành Bắc Ninh. Nửa còn lại đóng ở phía đông trên bình nguyên Trung Sơn và Đáp Cầu, phòng ngự hướng nam và nhìn ra bến sông đi Thái Nguyên và Lạng Sơn tại Phú Cẩm và Đáp Cầu. Trước thất bại trong trận thành Sơn Tây, Tổng đốc Bắc Ninh là Trương Quang Đản nao núng, nên ông cho rút quân ra khỏi thành về đóng ở huyện Tiên Du. Cho nên lúc bấy giờ ở ngoại vi thành chỉ có tướng nhà Thanh là Triệu Ốc trấn giữ, ở trong thành chỉ có Bố chính Nguyễn Tu, Án sát Nguyễn Ngọc Trân cùng 10.000 quân Thanh do Thống lĩnh Hoàng Quế Lan chỉ huy. Phía quân Pháp có cả thảy 16.300 quân, 55 khẩu đại bác và 6 tàu chiến. Đặc biệt, là lần này có thêm một công cụ mới để điều tra quan sát trận địa đó là chiếc khí cầu. Lực lượng quân viễn chinh Pháp tập trung cho trận này là lực lượng lớn nhất kể từ trước tới nay trong chiến dịch Bắc Kỳ. Sau khi để lại một lực lượng đồn trú, tướng Millot giao cho mỗi lữ đoàn trưởng của mình hai trung đoàn, mỗi trung đoàn gồm ba tiểu đoàn bộ binh. Theo nguyên tắc, ông không được thành lập các tiểu đoàn hỗn hợp lính hải quân đánh bộ, lính Bắc Phi và lính nội địa Pháp, nên ông phải thành lập một trung đoàn lính hải quân đánh bộ, hai trung đoàn Bắc Phi, và một trung đoàn Pháp. Một trung đoàn lính Bắc Phi gồm ba tiểu đoàn lính bộ binh người Algeria, trong khi trung đoàn kia gồm các đơn vị lính người Âu thuộc quân Lê Dương và bộ binh nhẹ châu Phi. Bốn trung đoàn này được chỉ huy bởi các trung tá Lieutenant-Colonels Bertaux-Levillain, Belin, Duchesne và Defoy. Ngoài ra mỗi lữ đoàn còn có một tiểu đoàn lính thủy vũ trang (fusiliers-marins), được chỉ huy bởi các thuyền trưởng Laguerre và de Beaumont. Ngày 16 tháng 12 năm 1883, quân Pháp đánh chiếm được thành Sơn Tây. Hai ngày sau (18 tháng 12) ở Paris, nghị viện Pháp đã phấn khởi gửi thêm 7.000 quân, cấp 17 triệu quan và còn cho vay thêm 3 triệu nữa, để hoàn thành gấp công cuộc thống trị và bảo hộ ở Việt Nam. Giữa năm 1882 quân đội Mãn Thanh cũng tràn đến Bắc Ninh để tranh giành ảnh hưởng và lãnh thổ. Đứng trước tình hình ấy triều đình Huế chủ trương Nước ta ở giữa hai nước lớn. Đối với nước Thanh thì nước ta là kẻ phiên phục ngàn năm, theo nghĩa không thể nào đoạn tuyệt. Mà đối với Pháp lại là nước xa lửa gần, thế buộc không thể dừng được, chi bằng cứ đứng trung lập, đợi hai bên hành động thôi (theo Đại Nam thực lục

Kho lương và tháp canh thành Bắc Ninh, vào thời điểm đó đã được kéo lá cờ Pháp sau khi chinh phục. Trấn lỵ của trấn Bắc Ninh trước kia ở xã Đáp Cầu thuộc huyện Võ Giàng. Tháng 2 năm Giáp Tý (1804), vua Gia Long cho dời trấn lỵ cũ đến xã Lỗi Đình thuộc huyện Tiên Du. Lúc đầu, thành Bắc Ninh chỉ được đắp bằng đất, cho tới năm Minh Mạng thứ 6 (1825), thành được xây lại bằng đá ong và cuối cùng xây lại bằng gạch vào thời Thiệu Trị (1841). Thành xây tại chỗ giáp giới của 3 xã thuộc 3 huyện là Đỗ Xá (huyện Võ Giàng), Khúc Toại (huyện Yên Phong) và Lỗi Đình (huyện Tiên Du). Thành Bắc Ninh được xây dựng theo đồ án hình sáu cạnh. Theo hệ đo lường cổ Việt Nam, thì thành chu vi 532 trượng 3 thước 2 tấc. Tường gạch cao 9 thước. Xung quanh có hào rộng 4 trượng sâu 5 thước. Thành có 4 cửa[1] mỗi cửa đều có cầu đi qua hào. Ở sáu góc thành đều có pháo đài nhô ra ngoài, theo kiểu dáng điển hình Vauban. Đây rõ ràng là một thành lớn sau thành Hà Nội, chứng tỏ sự quan tâm nhiều của triều Nguyễn đối với tầm quan trọng mọi mặt của đất Bắc Ninh. Thành Bắc Ninh có tọa độ là 21010'59 N và 106003'34 E

Tài liệu Bắc Ninh tỉnh Dư địa chí (Tư liệu Viện Hán Nôm A.590) chép về thành Bắc Ninh vào năm Gia Long thứ 14 (tức năm 1815) như sau: “Thành xây năm Ất Sửu, chu vi 1 ngàn 77 tầm, 3 thước. Ngoài thành có hào nước vây quanh, có 3 cửa: trước, sau, bên phải, mở ra năm Ất Sửu. Cửa thành trên vuông, dưới vuông, hai bên xây tường đất, gạch đá lẫn nhau. Trên xây các tòa nhà, đều lợp ngói. Cửa bên trái xây vào khoảng năm Giáp Tuất. Cửa ấy trên vuông, dưới vuông, hai bên vách đứng và trên mảnh đất ấy xây đài (nhà dài) 3 gian, lợp bằng rạ”.
Lúc đầu, thành Bắc Ninh chỉ được đắp bằng đất, cho tới năm Minh Mạng thứ 6 (1825), thành được xây lại bằng đá ong và cuối cùng xây lại bằng gạch vào thời Thiệu Trị (1841).

Trước khi thực dân Pháp chiếm đóng, tỉnh lỵ của Bắc Ninh mới chỉ là một dãy phố trải dọc theo con đường chạm đá khoảng 1.500m, dân cư chủ yếu là hơn 1.500 người Hoa trú ngụ, còn quan lại và chính quyền đóng trong thành. Năm 1884, thực dân Pháp chiếm đóng và cai quản Bắc Ninh, tám năm sau, nhà thờ lớn của Tòa giám mục dòng Dominicain được xây dựng, kiến trúc đẹp và hoành tráng vẫn còn giữ đến ngày nay.
Theo GS.TS. Ðỗ Văn Ninh, tác giả cuốn sách Thành cổ Việt Nam, thành Bắc Ninh là thành cổ đầu tiên của Việt Nam được xây dựng theo đồ án hình lục giác (6 cạnh). Về kiến trúc, thành Bắc Ninh là một trong bốn tòa thành đẹp nhất vùng Bắc Kỳ thời bấy giờ. Theo hệ đo lường cổ Việt Nam, thì chu vi thành dài 532 trượng, 3 thước, 2 tấc. Tường gạch cao 9 thước. Xung quanh có hào rộng 4 trượng, sâu 5 thước. Thành có 4 cổng, mỗi cổng đều có cầu đi qua hào. Nhiều năm qua, người và xe cộ ra vào thành cổ chỉ sử dụng cổng tiền ở phía Đông, cổng hậu ở phía Tây, tên hai cổng này cũng được đặt cho hai phố: phố Cổng Tiền thuộc phường Tiền An, phố Cổng Hậu thuộc phường Vệ An. Trong thành có sắp xếp các bộ phận gồm Doanh trấn thủ, Ðài bác vọng, Kho thuốc súng, Nhà công đồng. Ở sáu góc thành đều có pháo đài nhô ra ngoài, theo kiểu dáng điển hình vô-băng (vauban). Đây là một thành lớn sau thành Hà Nội, chứng tỏ sự quan tâm đặc biệt của triều Nguyễn đối với tầm quan trọng mọi mặt của đất Bắc Ninh. Thời nhà Nguyễn, Thành Bắc Ninh là trung tâm bộ máy cai quản hành chính hai tỉnh Bắc Ninh-Thái Nguyên. Thành Bắc, hay còn gọi là đất Kinh Bắc – là 1 trong 4 toà thành bao quanh kinh thành Thăng Long. 4 toà thành đó là: Thành Bắc (Bắc Ninh), Thành Đông (Hải Dương), Thành Tây (Sơn Tây) và Thành Nam (Nam Định). Thời thuộc Pháp, xác định rõ vị trí tầm quan trọng của tòa Thành này, ngày 16-5-1925 toàn quyền Đông Dương đã ký quyết định xếp hạng di tích Thành Bắc Ninh là công trình kiến trúc nghệ thuật tiêu biểu.

Pháo của quân Thanh bị bỏ lại sau trận chiến Kết thúc trận đánh chiếm, theo Thomazi (1934) thì con số thiệt hại của đôi bên như sau: Bên quân Thanh: 100 chết và 400 bị thương. Bên quân Pháp: 9 chết và 39 bị thương. Nhưng theo Trần Trọng Kim, thì quân Pháp có tám người chết và 40 bị thương. Phạm Văn Sơn, trong Việt sử tân biên, ghi tương tự, nhưng còn cho biết thêm là trên đường tháo chạy về Thái Nguyên (vì Pháp đã cho chặn đường về Lạng Sơn), quân Thanh đã bỏ lại nhiều súng ống, đạn dược và hàng trăm khẩu đại bác

Voi của Tổng đốc Bắc Ninh bị quân Pháp tịch thu Trên sông Cầu các pháo thuyền vấp phải Lũy Bường, mới chỉ phá được những mảng tường đầu tiên. Lũy Bường gồm một loạt các lũy nhỏ áp sát bên tả ngạn sông Cầu đối diện với Xuân Hòa, ở đó bố trí nhiều dàn pháo để chặn tàu tiến ngược theo sông Cầu. Trong khi bộ binh của de Négrier còn đang đánh tại Keroi (Xuân Hòa) thì các pháo thuyền của de Beaumont vượt qua bãi cọc ngăn sông tại Lũy Bường, rồi ngược dòng tiến về Đáp Cầu và Phú Cẩm. Tới 16:00 giờ, bộ binh của Lữ đoàn II và số lính hải quân vũ trang trên các pháo thuyền hội binh tại Đáp Cầu, phía đông thành Bắc Ninh. De Négrier hạ lệnh cho tiểu đoàn Lê Dương số 2 đánh vào đồn quân Thanh tại Đáp Cầu, nhưng lính thủy của de Beaumont nhanh chân hơn đã đánh chiếm đồn trước. Hai lữ đoàn quân Pháp cho đặt tất cả đại bác trên đồi cao chung quanh mục tiêu rồi nhất loạt bắn dữ dội vào phía trong thành. Quân Thanh hoảng loạn, mất tinh thần khi thấy quân Pháp chiếm được cao điểm Đáp Cầu. Đường rút lui của quân Thanh về Lạng Sơn bị uy hiếp, các đồn Keroi, Lạng Bưởi, và Đáp Cầu bị đánh hạ nhanh chóng, đồng thời pháo binh Pháp bắn phá rất chính xác các vị trí quân Thanh. Quân Thanh giờ chỉ lo tháo chạy thoát thân về Lạng Sơn trước khi quân Pháp cắt đứt đường rút lui. Tuyến phòng ngự của quân Thanh trên hướng Lữ đoàn II sụp đổ. Cùng lúc, cuộc rút chạy hỗn loạn của quân Quảng Tây trên cánh trái cũng đặt cánh phải quân Thanh ở phía nam Bắc Ninh vào tình thế hiểm nghèo, cánh quân này vốn đã bị Brière de l'Isle đánh một đòn đau, nay càng mất tinh thần. Các tướng Thanh chỉ huy cánh phải thấy mặt trận tan vỡ ở cánh trái, và bản thân họ cũng phải đối diện với nguy cơ bị bao vây nếu họ tiếp tục ở lại vị trí của mình lâu hơn. Quân Thanh ngay lập tức nhổ trại chạy về Bắc Ninh. Tới 17:00 giờ, quân Pháp tại đồn Đáp Cầu thấy cờ quân Thanh còn bay trên cột cờ bát giác trên thành Bắc Ninh, nhưng khoảng giữa thành Bắc Ninh với Đáp Cầu và Trung Sơn đông nghẹt quân Thanh bỏ chạy hoảng loạn. Quân Thanh vượt sông Cầu rút chạy về Thái Nguyên. Tối hôm ấy, 17 giờ 50 phút quân Pháp chiếm được thành Bắc Ninh. Lưu Vĩnh Phúc hay tin mang quân qua ứng cứu, nhưng vừa đến nơi thì thành Bắc Ninh vừa mất, nên về lại Hưng Hóa. Trong khi đó, Trương Quang Đản đóng quân ở Tiên Du vẫn án binh bất động, rồi đến khi thành mất, ông toan kéo quân về đóng nhưng Pháp không cho nên đành đến cắm trại ở huyện An Phong. Sau Sơn Tây, Bắc Ninh, quân Pháp sẽ lần lượt đánh chiếm Thái Nguyên, Hưng Hóa, và Tuyên Quang. Để rồi từ những thắng lợi này, ngày 6 tháng 6 năm 1884, chính phủ Pháp đã buộc triều đình Huế ký thêm Hòa ước Patenôte gồm 19 khoản, đặt cơ sở cho quyền đô hộ của Pháp tại Việt nam. Trước khi Pháp chiếm, tỉnh lỵ của Bắc Ninh mới chỉ là một dãy phố trải dọc theo con đường trạm đá khoảng 1500 mét, chủ yếu là hơn 1500 người Hoa trú ngụ, còn quan lại và chính quyền đóng trong thành. Năm 1892, tám năm sau khi Pháp chiếm Bắc Ninh, nhà thờ lớn của Tòa giám mục dòng Dominicain được xây dựng ở Bắc Ninh, kiến trúc đẹp và hoành tráng vẫn còn giữ đến ngày nay (Ảnh dưới bên phải). Tòa giám mục này cai quản các địa phận đạo Thiên Chúa cả một vùng Bắc Ninh, Bắc Giang, Thái Nguyên, Vĩnh Yên, Phúc Yên và một phần của Hải Dương, Phú Thọ.

Toà điện bên trong thành Bắc Ninh. Trước ngày khởi đại binh, Pháp còn cho người đi thăm dò đường bộ, đường sông và giả vờ là sẽ cho quân qua sông Đuống (sông Thiên Đức) ở trước Hà Nội, để cho quân Thanh dồn nhiều quân phòng thủ mặt ấy. Ngày 6-3, Lữ đoàn I tập kết tại bờ tây sông Hồng ở phía bắc Hà Nội, rồi dùng phà vượt sông trong ngày 7 với 5.000 quân và 4.500 dân phu người Việt. Lữ đoàn này tiến dọc theo bờ nam của con kênh rộng 80m mà họ gọi là Canal des Rapides (sông Đuống) để tránh bị quân Thanh công kích, hành binh thọc sườn quân Thanh phòng ngự dọc theo đường cái quan. Tới ngày 9, cánh quân này đã đến làng Xam. Cùng ngày, các pháo thuyền Éclair và Trombe đi từ Hải Dương tới hội binh với cánh quân này, mang theo vật liệu để làm cầu phao vượt kênh. Tới ngày 10, Lữ đoàn vượt kênh bằng cầu phao vào bờ bắc sông Đuống. Chiều ngày 11 tháng 3 Lữ đoàn II được lệnh tiến đến Xuân Hòa để cắt đôi tuyến phòng thủ Trung Sơn - Cung Kiệm. Quân Pháp đóng lại tại vùng Quảng Lãm, Quế Dương (làng Chì), cách Bắc Ninh chỉ 20 km về phía đông nam. Trong khi Lữ đoàn I hành binh thọc sườn quân Thanh, thì Lữ đoàn II của de Négrier's 2nd tiến từ Hải Dương tập kệt tại Phả Lại, giao điểm của sông Thái Bình and sông Cầu. Ngày 7 tháng 3 năm 1884 toàn bộ Lữ đoàn II mới tập kết đầy đủ ở Phả Lại. Tối ngày 7 tháng 3 một toán trinh sát thuộc Lữ đoàn II có pháo thuyền Lê-ô-pa đi hộ tống tiến tới chiếm Phá Lãng. Ngày 8 tháng 3 nhiều trận đánh đã xảy ra ở Phá Lãng, Yên Định, Dưỡng Quyết, Đông Du. Lữ đoàn II tiến theo bờ nam sông Cầu, đánh vào các tiền đồn quân Thanh (tại Ne Ou và Do Son?). Một bộ phận quân Pháp gìm chân quân Thanh trên hướng chính diện, trong khi một lực lượng lớn quân Pháp đổ bộ bằng pháo thuyền sau lưng quân Thanh tại Phủ Lạng (Phá Lãng?). Thấy đường rút bị đe dọa, quân Thanh bỏ các đồn Ne Ou và Do Son, rút chạy về Bắc Ninh. Lữ đoàn II chiếm các đồn mà quân Thanh bỏ lại, mở rộng tuyến liên lạc ở hướng tây nam để bắt tay với Lữ đoàn I tại làng Chì Hai cánh quân của Pháp hội binh, chuẩn bị đánh vào các vị trí quân Thanh ở phía đông nam Bắc Ninh. Lúc 8h sáng ngày 12 tháng 3 Lữ đoàn II do tướng Négrier chỉ huy ở cánh phải gồm lính Lê Dương và lính bộ binh vấp phải chiến tuyến Lãm Sơn Nam kéo dài gần 2 km. 10h sáng ngày 12 chiến sự rộ lên ở nhiều nơi, nhất là ở Lãm Sơn Nam, Lãm Sơn Đông. Quân Pháp được thỏa sức vãi đạn để uy hiếp và giữ vững trận địa chờ Lữ đoàn I chi viện. Mặt khác, Négrier cho 4 đại đội ghìm chân và lôi kéo sự chú ý ở Lãm Sơn Nam, còn toàn bộ quân ngụy trang đi theo các lùm tre đến làng Xuân Hòa (mà người Pháp gọi là Keroi, có lẽ là phiên âm từ Kẻ Rọi) nhưng lập tức cũng vấp phải một hệ thống hàng rào rậm rạp, những bức tường đất cắm nhiều chông tre vót nhọn chồng chéo lên nhau kéo dài tới 300 mét. Tại làng Xuân Hòa pháo binh của Pháp đã nã đạn dữ dội vào tuyến phòng thủ thứ nhất, dọn đường cho tiểu đoàn lê dương tấn công. Quân Thanh tại đây kháng cự lại quân Pháp quyết liệt hơn ở cánh trái, buộc quân Pháp phải tuốt lưỡi lê xung phong. De Négrier dùng tiểu đoàn 143 bộ binh và tiểu đoàn 2 Lê Dương tấn công. Quân Pháp được lệnh không được bắn cho tới khi họ chỉ còn cách vị trí quân địch không quá 250m, và hai tiểu đoàn quân Pháp lội qua ruộng lúa ngập nước tới tận thắt lưng dưới làn đạn quân Thanh cho tới khi tới khoảng cách đã định. Quân Pháp đồng loạt nổ súng, vài loạt đạn của quân Pháp áp đảo hỏa lực quân Thanh bắn ra. Thiếu tá Colonel Jacques Duchesne, người sau này sẽ chinh phục Madagascar, dẫn quân xung phong đánh vào các vị trí quân Thanh. Sau một cuộc xáp chiến ngắn, quân Thanh rút chạy hỗn loạn. Trong khi đó tại cánh trái, lính Bắc Phi của Godon và lính hải quân bộ chiến của Coronnat thuộc Lũ đoàn I của Brière de l'Isle đánh vào quân Thanh tại làng Trung Sơn. Từ trên khinh khí cầu Cuvenlie thông báo tình hình chiến sự cho Lữ đoàn I. Tướng Brière de l'Isle cho nã pháo về phía núi Con Rùa, Lãm Sơn Nam và đưa toàn bộ 8.500 quân về hướng ấy. Quân Thanh kháng cự yếu ớt, tháo chạy khỏi các vị trí phòng thủ của mình trước khi quân Pháp đánh tới nơi. Tướng Mãn Thanh Hoàng Quế Lan cùng với quân đội rút bỏ phòng tuyến. Như vậy tới trưa ngày 12 tháng 3 quân Pháp chiếm được các điểm cao, tập trung pháo binh bắn vào Quả Cảm và xung quanh thành Bắc Ninh.

Trong lịch sử đấu tranh chống giặc ngoại xâm của dân tộc, thành Bắc Ninh là một vị trí quân sự đặc biệt quan trọng, nằm trong tuyến phòng thủ phía Bắc, bảo vệ kinh đô, ngăn chặn các đạo quân xâm lược trước cửa ngõ kinh thành Thăng Long xưa. Đồng thời đây còn là trung tâm chính trị, quân sự, là lỵ sở của vùng đất Kinh Bắc - Bắc Ninh dưới thời Lê - Nguyễn.
Thời nhà Nguyễn, thành Bắc Ninh là trung tâm bộ máy cai quản hành chính hai tỉnh Bắc Ninh - Thái Nguyên. Thời thuộc Pháp, xác định rõ vị trí, tầm quan trọng của tòa thành này, ngày 16/5/1925, toàn quyền Ðông Dương đã ký quyết định xếp hạng di tích thành Bắc Ninh là công trình kiến trúc nghệ thuật tiêu biểu.
Trong lịch sử đấu tranh của dân tộc Việt Nam, thành Bắc Ninh từng là một vị trí quân sự đặc biệt quan trọng, nằm trong tuyến phòng thủ phía Bắc, bảo vệ Thủ đô, ngăn chặn các đạo quân xâm lược trước cửa ngõ Kinh thành Thăng Long. Đây cũng là một trung tâm chính trị, quân sự, là lỵ sở của trấn Kinh Bắc (nay là tỉnh Bắc Ninh). Thành cổ Bắc Ninh cũng là nơi ghi dấu những sự kiện gắn với quá trình phát triển của tỉnh và phong trào cách mạng của tỉnh Bắc Ninh do Đảng ta lãnh đạo.

Giữa thế kỷ XIX, phong trào khởi nghĩa nông dân bùng nổ mạnh mẽ ở vùng Kinh Bắc. Nghĩa quân của Thủ lĩnh Cai vàng và một số thủ lĩnh khác đã nhiều lần vây hãm, tiến công thành Bắc Ninh, nơi đóng doanh sở của chính quyền phong kiến địa phương. Đồng thời, nơi đây là chiến trường của trận đánh tới 27.000 quân Pháp với quân Thanh và quân Việt năm 1884.
Tháng 8/1944, trong chuyến đi công tác từ huyện Thuận Thành sang xã Trung Mầu (nay thuộc huyện Gia Lâm, thành phố Hà Nội), đồng chí Văn Tiến Dũng(1), Bí thư Xứ ủy Bắc Kỳ bị Lý trưởng làng Sen Hồ (Gia Lâm) bắt giam. Trong hai tháng rưỡi bị giam ở Sở Mật thám Hà Nội, bị tra tấn, cùm xích và chịu mọi nhục hình, đồng chí vẫn kiên trung, giữ vững khí tiết của người đảng viên ********, bảo toàn bí mật các cơ sở và tổ chức cách mạng của Đảng. Tháng 11/1944, đồng chí Văn Tiến Dũng bị chuyển về nhà lao Bắc Ninh (trong thành) để chờ ngày mở phiên tòa xét xử. Sau hơn một tháng bị giam, đồng chí đã bí mật liên lạc được với Xứ ủy Bắc Kỳ để nhờ phối hợp giúp đỡ kế hoạch tổ chức vượt ngục.

Đồng chí Nguyễn Văn Trân(2), lúc đó là Bí thư Xứ ủy Bắc Kỳ đã chỉ đạo giải thoát đồng chí Văn Tiến Dũng bằng một phương án táo bạo: Thông qua anh Thăng, người làng Đại Tảo (huyện Tiên Du), là lính gác xà lim, trộm mẫu chìa khóa cửa của nhà tù, giao cho người của ta làm chìa khóa khác. Đêm 26/12/1944, anh Thăng bố trí cho lính gác đánh bạc, uống rượu say; vào khoảng quá nửa đêm, anh Thăng dùng chìa khóa mở xà lim để đồng chí Văn Tiến Dũng cùng đồng chí Nguyễn Đức Phùng, tức Lê Quang Tuấn(3) đảng viên của Chi bộ Đình Bảng cùng bị giam, dùng dây thừng và chăn dạ vượt hàng rào dây thép gai ra khỏi nhà tù, hai đồng chí về đến Trung Mầu khi trời vừa sáng.
Những ngày trước Cách mạng Tháng Tám, chính quyền tay sai của phát xít Nhật ở Bắc Ninh hoang mang. Ban cán sự Đảng tỉnh Bắc Ninh, đứng đầu là đồng chí Trần Đình Nam, đã quyết định gấp rút tiến hành giành chính quyền ở tỉnh. Ngày 18/8/1945, lệnh khởi nghĩa giành chính quyền tỉnh được ban hành. Theo kế hoạch, sáng ngày 20/8/1945 từ đình Long Khám 400 tự vệ tiến về tỉnh lỵ Bắc Ninh. Tại Đáp Cầu, Thị Cầu, các làng, các xã xung quanh tỉnh lỵ, quần chúng tự vệ cũng xuống đường hòa vào dòng người từ đường số 16, 18, 38 và Quốc lộ 1A. Đội ngũ quần chúng trùng trùng, điệp điệp, cờ đỏ sao vàng rợp trời tiến vào công sở ngụy quyền tay sai phát xít Nhật ở huyện lỵ Võ Giàng(4), trại bảo an binh, thành Bắc Ninh.

Đồn do quân Tàu (quân Thanh hoặc quân Cờ Đen) dựng gần thành Bắc Ninh

Vũ khí của quân Thanh bỏ lại, bị người Pháp tịch thu Thành Bắc Ninh nằm ở giữa cánh đồng, chung quanh có một số đồi núi không cao không thấp. Ở những nơi ấy đều có đồn canh phòng, nhưng được trang bị rất sơ sài. GS. Trần Văn Giàu kể có lần, tướng Lưu Vĩnh Phúc đến thành Bắc Ninh, thấy tướng Hoàng Quế Lanngày đêm vui chơi như cảnh thái bình...không để ý gì cả, thì khuyên nên lo việc phòng thủ ở các cao điểm, nhưng ông tướng này sau đó vẫn cứ lơ là. Còn tướng Sầm Dục Anh, từ Vân Nam được lệnh kéo quân xuống Hưng Hóa, để hỗ trợ tướng Hoàng Quế Lan giữ thành Bắc Ninh. Nhưng khi thành bị quân Pháp tấn công, Sầm Dục Anh vẫn nằm yên không đến cứu. GS. Giàu nhận xét: Các ông tướng nhà Thanh không kém các ông tướng của triều đình Huế về cái tật địa phương chủ nghĩa

Một đơn vị khởi nghĩa do không nắm vững kế hoạch nên đã bao vây thành Bắc Ninh. Lực lượng tự vệ ném lựu đạn vào trong thành, nhưng vướng tường bật trở lại làm một vài người chết và bị thương. Chiều ngày 20/8/1945, đại diện quân Nhật đóng trong thành Bắc Ninh đã gặp chỉ huy quân khởi nghĩa xin giao thành cho ta. Đêm ngày 20/8/1945, UBND Cách mạng lâm thời được thành lập. Cuộc khởi nghĩa giành chính quyền ở tỉnh lỵ Bắc Ninh đã nổ ra kịp thời bằng bạo lực quần chúng và đã thành công tốt đẹp.
Sau chiến công oanh liệt “lừng lẫy Điện Biên, chấn động địa cầu”, thực dân Pháp buộc phải ký Hiệp định Giơnevơ, công nhận độc lập chủ quyền, toàn vẹn lãnh thổ của Việt Nam. Ngày 27/7/1954, lệnh ngừng bắn có hiệu lực. Đúng 10 giờ ngày 8/8/1954, tên lính Pháp cuối cùng phải rút khỏi thị xã Bắc Ninh. Đoàn cán bộ của ta gồm 150 người cùng các đơn vị bộ đội Tiểu đoàn 434 (Trung đoàn 238), Tiểu đoàn 18 bộ đội chủ lực của tỉnh vào tiếp quản thị xã. Hàng vạn nhân dân thị xã và vùng lân cận, cùng với băng, cờ, khẩu hiệu, đứng chật hai bên đường vẫy chào bộ đội, cán bộ vào tiếp quản. Toàn tỉnh Bắc Ninh náo nhiệt như một ngày hội lớn. Đoàn người dồn về mỗi lúc một đông. Bộ đội, nhân dân diễu hành qua phố Tiền An, Ninh Xá tiến vào thành Bắc Ninh. Một rừng cờ, một biển hoa tràn ngập đường phố mừng quê hương hoàn toàn giải phóng.

Cảm thán về sự bạc nhược của các bậc mệnh quan triều đình vì dựa dẫm vào các lực lượng ngoại quốc như quân Cờ Đen, quân Mãn Thanh để đánh quân Tây, vị võ quan Ông Ích Khiêm đã có bài thơ Thuê Tàu Đánh Tây: “Áo chúa cơm vua đã bấy lâu, Đến khi có giặc phải thuê Tàu. Từ phen võng giá mau chân nhảy, Đến bước chông gai thấy mặt đâu! Tiền bạc quyên hoài dân xác mướp, Trâu dê ngày hiến lũ răng bầu. Ai ôi hãy chống trời Nam lại, Kẻo nữa dân ta phải cạo đầu…”

Chiến hào do quân Tàu (quân Thanh hoặc quân Cờ Đen) dựng gần thành Bắc Ninh

Toàn bộ khuôn viên thành cổ Bắc Ninh hiện nay do Trường Sĩ quan chính trị (Bộ Quốc phòng) quản lý, sử dụng. Do chiến tranh và sự xâm lấn của con người trong nhiều năm qua đã làm cho di tích bị xuống cấp nghiêm trọng. Dấu tích còn lại của thành cổ Bắc Ninh là ba cổng thành, một phần bờ thành và dãy hào sâu, hai khẩu súng thần công, trong đó nổi bật là cổng tiền với đài gác vọng, cột cờ cao gần 20m.

***
Ngày 24/1/1981, thành cổ Bắc Ninh được UBND tỉnh Hà Bắc ban hành Quyết định số 144/QĐ-UB xếp hạng di tích lịch sử, kiến trúc nghệ thuật tiêu biểu. Ngày 29/3/2005, HĐND thành phố Bắc Ninh đã có Nghị quyết số 23/NQ-HĐND về việc bảo vệ và phát huy giá trị di tích lịch sử thành cổ Bắc Ninh.
Năm tháng trôi qua, nhiều người trong tỉnh và sống tại thành phố Bắc Ninh cũng chưa một lần bước chân qua cổng thành cổ, nhưng mong muốn và kỳ vọng tòa thành, niềm tự hào của cư dân miền quê trầm lắng nhiều tầng văn hóa, sẽ sớm được phục dựng xứng tầm với giá trị lịch sử, văn hóa, chính trị, quân sự...
(1) Đại tướng Văn Tiến Dũng, Ủy viên Bộ Chính trị, Bộ trưởng Quốc phòng 1980-1986.
(2) Đồng chí Nguyễn Văn Trân, quê quán xã Văn Môn, huyện Yên Phong, Bí thư Trung ương Đảng khóa III, Bí thư Thành ủy Hà Nội.
(3) Đồng chí Lê Quang Tuấn, Bí thư Tỉnh ủy Hà Bắc thời kỳ 1964-1976.
(4) Huyện lỵ Võ Giàng đóng ở dốc Suối Hoa.
Theo Hồng Minh | SKĐS