Phật giáo Nam Tông, hay Phật giáo Nguyên thủy, giữ quan điểm vô thần, chủ yếu tập trung vào con đường tự giác ngộ và giải thoát cá nhân mà không phụ thuộc vào quyền lực siêu nhiên. Thái tử Tất Đạt Đa, tức Phật Thích Ca Mâu Ni, chỉ được xem là một con người bình thường, nhờ tu tập mà đạt đến giác ngộ và trở thành bậc Thế Tôn, tấm gương cao cả về trí tuệ và từ bi.
Kinh Nikaya có câu: “Attā hi attano nātho, ko hi nātho paro siyā” (Pháp Cú - Dhammapada, câu 160), nghĩa là: “Ta là nơi nương tựa của chính mình, còn ai khác có thể là chỗ dựa?”. Câu này nhấn mạnh tinh thần tự lực và sự nỗ lực của cá nhân trên hành trình thoát khỏi khổ đau và phiền não. Phật giáo Nam Tông cũng khuyến khích mỗi cá nhân tự thắp sáng con đường của chính mình, với câu “atta-dīpā viharatha” (hãy tự làm ngọn đuốc cho chính mình), thay vì tìm đến sự cứu độ từ các thần linh hay Bồ Tát.
Trái lại, trong Phật giáo Bắc Tông, sự phát triển phong phú của các môn phái như Thiền Tông, Tịnh Độ Tông, và Mật Tông cho phép người tu lựa chọn giữa nhiều pháp môn và tin tưởng vào năng lực cứu độ của các vị Phật và Bồ Tát. Ví dụ, trong Kinh Pháp Hoa (妙法蓮華經) có câu:
「是法平等,無有高下,唯是一乘法,無二亦無三」
(Hán Việt: Thị pháp bình đẳng, vô hữu cao hạ, duy nhất thừa pháp, vô nhị diệc vô tam)
Dịch nghĩa: “Pháp này bình đẳng, không có cao thấp, chỉ có một thừa pháp, không hai cũng không ba.”
Câu này nhấn mạnh sự phổ độ của Phật pháp và cho thấy Phật giáo Đại thừa nhấn mạnh cứu độ tất cả chúng sinh mà không phân biệt, khuyến khích mọi người tin vào sự trợ giúp từ các vị Phật và Bồ Tát.
Bắc Tông cũng có câu trong Kinh Kim Cang (金剛經):「應無所住而生其心」
(Hán Việt: Ưng vô sở trụ nhi sinh kỳ tâm)
Dịch nghĩa: “Hãy phát tâm mà không bám vào đâu cả.”
Câu này nhấn mạnh tầm quan trọng của sự xả bỏ chấp trước, điều mà người tu Đại thừa nên thấm nhuần trên con đường tu hành.
Như vậy, trong khi Bắc Tông mở rộng và đa dạng hóa với nhiều pháp môn và tín ngưỡng để phổ độ quần sinh, thì Nam Tông vẫn duy trì sự tối giản của giáo pháp gốc, nhấn mạnh vào sự tự giác và tự giải thoát, theo tinh thần của “atta-dīpā viharatha” – tự mình làm ngọn đuốc.
Hiện nay, nhiều ngôi chùa tại Việt Nam, điển hình như chùa Ba Vàng, có xu hướng không theo một tông phái cụ thể mà áp dụng một hình thức pha trộn, có thể gọi là “tiền tông”. Chùa này tổ chức nhiều lễ cúng dường, lễ cầu an, cầu tài lộc và xóa nghiệp chướng, khuyến khích mạnh mẽ việc đóng góp tiền bạc để làm lễ, đôi khi đặt nặng vào yếu tố cầu lợi cá nhân thay vì mục đích giác ngộ hay phát triển tâm từ bi.
Đáng lưu ý, hình thức này tách biệt khỏi bản chất vô thần và tự lực của Phật giáo Nam Tông, cũng khác biệt với Bắc Tông trong việc tu dưỡng và phát triển trí tuệ, từ bi. Thực tế, đây là sự kết hợp của tín ngưỡng dân gian, phong tục truyền thống cùng các yếu tố lễ bái, khiến nhiều người xem như một phương thức để “xin” và “cầu” cho các lợi ích cá nhân nhiều hơn là con đường tu tập tinh thần.