Johnny Lê Nữu Vượng
Già làng

Thứ ba, 24/12/2024, 05:00 (GMT+7)

"Áp lực lên các nhà thầu đã đến mức giới hạn. Nếu cuối tháng 12 mà các vấn đề này không được giải quyết, tôi rất lấy làm tiếc về việc dự án sẽ buộc phải ngừng thi công".
Lời cảnh báo trong bức thư của Đại sứ Nhật Bản tại Việt Nam hồi tháng 11/2018 khiến ông Nguyễn Thiện Nhân, Bí thư Thành ủy TP HCM khi đó, hiểu sức chịu đựng của đối tác đã lên đến đỉnh điểm. Đó là năm thứ 11 Nhật Bản đồng hành cùng TP HCM xây dựng tuyến metro Bến Thành - Suối Tiên (Metro số 1), trong đó 88% vốn vay ODA Nhật Bản và 12% là vốn đối ứng từ Việt Nam.
"Đó là một kíp nổ. Nếu không tháo được, hậu quả sẽ rất lớn", GS Nguyễn Thiện Nhân nhớ lại. Về nguyên tắc, bức thư từ Đại sứ Nhật Bản đại diện cho quan điểm của Chính phủ Nhật.
Tuyến metro Bến Thành - Suối Tiên dài gần 20 km, gồm 14 nhà ga, trong đó có 3 nhà ga dưới lòng đất, là dự án tàu điện ngầm đầu tiên tại Việt Nam, dù loại hình này đã xuất hiện hơn 100 năm trước tại Anh và phổ biến ở nhiều nước phát triển. Bước đi tiên phong của TP HCM được kỳ vọng sẽ mở đường hiện đại hóa giao thông công cộng, giúp giải tỏa áp lực tại các đô thị đông dân như TP HCM, Hà Nội.
Thế nhưng, tuyến metro 5 lần lùi tiến độ và mất 17 năm kể từ lúc "thai nghén" đến khi chính thức lăn bánh hôm 22/12. GS Nhân lý giải, "nút thắt" lớn nhất khiến dự án chậm tiến độ là quyết định phê duyệt sai thẩm quyền của UBND TP HCM trong giai đoạn chuẩn bị đầu tư. Điều này khiến việc giải ngân gặp khó khăn dù đã có vốn, gây ra tình trạng thanh toán chậm cho các đối tác Nhật Bản, dẫn đến những căng thẳng kéo dài.
Quá trình 17 năm thực hiện với 5 lần lùi tiến độ của metro Bến Thành - Suối Tiên

"Mình chưa có kinh nghiệm làm tàu điện ngầm nên quá trình làm phát sinh rất nhiều khó khăn. Rất nhiều cấu phần trực tiếp lẫn gián tiếp không lường hết được ngay từ đầu", nguyên Bí thư Thành ủy TP HCM lý giải. Ông nhấn mạnh, dự án "tăng vốn" chứ không phải "đội vốn", bởi đội vốn là vẫn khối lượng công việc đó nhưng tốn nhiều tiền hơn, còn Metro số 1 phát sinh rất nhiều cấu phần mới nên vốn phải tăng theo.
Năm 2011, Thủ tướng ký công văn đồng ý cho UBND TP HCM điều chỉnh tổng mức đầu tư. TP HCM sau đó đã tự phê duyệt dự án mà không trình Quốc hội theo quy định, dù số vốn vượt quá ngưỡng 30.000 tỷ đồng. Trong bản giải trình với Thủ tướng năm 2017, UBND TP HCM lý giải việc tự điều chỉnh do hiểu công văn của Thủ tướng năm 2011 cho phép tăng vốn, và thừa nhận quyết định phê duyệt "chưa đủ chặt chẽ về mặt pháp lý".
"Việc UBND thành phố phê duyệt tổng mức đầu tư ban đầu 17.000 tỷ đồng là đúng thẩm quyền, nhưng khi tăng lên 43.000 tỷ đồng thì không còn đúng thẩm quyền", ông Nhân phân tích.

GS Nguyễn Thiện Nhân kể những nút thắt lớn trong quá trình thực hiện tuyến metro Bến Thành - Suối Tiên, tháng 12/2024. Ảnh: Thanh Tùng
Năm 2012, dự án được khởi công, trễ 4 năm so với kế hoạch. Ngay sau đó, Metro số 1 lại gặp khó khăn trong tìm nhà thầu thi công đoạn ngầm 2,7 km.
Theo một nguyên lãnh đạo Ban Quản lý Đường sắt đô thị (MAUR) - chủ đầu tư Metro số 1, hiệp định vay vốn với Nhật Bản yêu cầu chỉ được chọn nhà thầu Nhật, khiến quá trình tìm kiếm đối tác khó khăn hơn.
"Các doanh nghiệp so sánh rủi ro với chi phí thì không muốn tham gia vì TP HCM chưa từng có công trình nào làm ngầm ở độ sâu mấy chục mét như vậy", ông kể.
Để thu hút các công ty, MAUR và tư vấn NJPT phải thiết kế lại hồ sơ mời thầu phần ngầm thành hai gói riêng: CP1a (ga Bến Thành đến ga Nhà hát Thành phố) và CP1b (ga Nhà hát Thành phố đến ga Ba Son). Nhờ đó, thành phố tìm được hai liên danh nhà thầu Nhật Bản lớn tham gia. Đến năm 2014, gói thầu CP1b mới được khởi công, còn CP1a là 2016.
Do các khó khăn, TP HCM phải lùi mốc hoàn thành Metro số 1 vào 2020 thay vì 2018.

Năm 2017, việc UBND TP HCM tự phê duyệt tổng mức đầu tư 47.300 tỷ đồng cho metro Bến Thành - Suối Tiên bắt đầu bộc lộ hậu quả.
Khi đó, số tiền chi cho dự án vượt dự toán ban đầu (hơn 17.000 tỷ đồng) khiến Bộ Tài chính và Kho bạc Nhà nước tạm ngừng giải ngân vì Quốc hội chưa duyệt theo quy định. Trong khi, Nhật Bản đã chuyển 95% vốn thực hiện dự án metro theo tổng mức đầu tư mới vào tài khoản Việt Nam.
"Phê duyệt không đúng thẩm quyền là chuyện của chúng ta, còn phía Nhật đã chuyển tiền vào tài khoản Việt Nam rồi", ông Nhân nói. "Tiền có nhưng không thể lấy ra chi là cái rất đặc thù của dự án này".
Để "chữa cháy", Chính phủ áp dụng cơ chế cho TP HCM tạm ứng. Năm 2018, Bộ Tài chính bổ sung 7.500 tỷ đồng vào kế hoạch 5 năm 2016-2020 của TP HCM để chi cho Metro số 1. Tuy nhiên, khoản này chỉ đáp ứng 28% nhu cầu thực tế khi đó (28.000 tỷ đồng).

"Áp lực lên các nhà thầu đã đến mức giới hạn. Nếu cuối tháng 12 mà các vấn đề này không được giải quyết, tôi rất lấy làm tiếc về việc dự án sẽ buộc phải ngừng thi công".
Lời cảnh báo trong bức thư của Đại sứ Nhật Bản tại Việt Nam hồi tháng 11/2018 khiến ông Nguyễn Thiện Nhân, Bí thư Thành ủy TP HCM khi đó, hiểu sức chịu đựng của đối tác đã lên đến đỉnh điểm. Đó là năm thứ 11 Nhật Bản đồng hành cùng TP HCM xây dựng tuyến metro Bến Thành - Suối Tiên (Metro số 1), trong đó 88% vốn vay ODA Nhật Bản và 12% là vốn đối ứng từ Việt Nam.
"Đó là một kíp nổ. Nếu không tháo được, hậu quả sẽ rất lớn", GS Nguyễn Thiện Nhân nhớ lại. Về nguyên tắc, bức thư từ Đại sứ Nhật Bản đại diện cho quan điểm của Chính phủ Nhật.
Tuyến metro Bến Thành - Suối Tiên dài gần 20 km, gồm 14 nhà ga, trong đó có 3 nhà ga dưới lòng đất, là dự án tàu điện ngầm đầu tiên tại Việt Nam, dù loại hình này đã xuất hiện hơn 100 năm trước tại Anh và phổ biến ở nhiều nước phát triển. Bước đi tiên phong của TP HCM được kỳ vọng sẽ mở đường hiện đại hóa giao thông công cộng, giúp giải tỏa áp lực tại các đô thị đông dân như TP HCM, Hà Nội.
Thế nhưng, tuyến metro 5 lần lùi tiến độ và mất 17 năm kể từ lúc "thai nghén" đến khi chính thức lăn bánh hôm 22/12. GS Nhân lý giải, "nút thắt" lớn nhất khiến dự án chậm tiến độ là quyết định phê duyệt sai thẩm quyền của UBND TP HCM trong giai đoạn chuẩn bị đầu tư. Điều này khiến việc giải ngân gặp khó khăn dù đã có vốn, gây ra tình trạng thanh toán chậm cho các đối tác Nhật Bản, dẫn đến những căng thẳng kéo dài.
Quá trình 17 năm thực hiện với 5 lần lùi tiến độ của metro Bến Thành - Suối Tiên

Khởi đầu gian nan
Năm 2007, tuyến Metro số 1 được UBND TP HCM phê duyệt với tổng mức đầu tư gần 17.400 tỷ đồng. Sau khi Thủ tướng chấp thuận chủ trương, dự án được liên danh tư vấn NJPT do tập đoàn Nhật Bản Nippon Koei đứng đầu nghiên cứu và thiết kế chi tiết. Ba năm sau, thiết kế tổng thể hoàn thiện với nhiều hạng mục bổ sung, khiến tổng vốn đầu tư lên 47.300 tỷ đồng, tăng 30.000 tỷ đồng so với dự toán ban đầu."Mình chưa có kinh nghiệm làm tàu điện ngầm nên quá trình làm phát sinh rất nhiều khó khăn. Rất nhiều cấu phần trực tiếp lẫn gián tiếp không lường hết được ngay từ đầu", nguyên Bí thư Thành ủy TP HCM lý giải. Ông nhấn mạnh, dự án "tăng vốn" chứ không phải "đội vốn", bởi đội vốn là vẫn khối lượng công việc đó nhưng tốn nhiều tiền hơn, còn Metro số 1 phát sinh rất nhiều cấu phần mới nên vốn phải tăng theo.
Năm 2011, Thủ tướng ký công văn đồng ý cho UBND TP HCM điều chỉnh tổng mức đầu tư. TP HCM sau đó đã tự phê duyệt dự án mà không trình Quốc hội theo quy định, dù số vốn vượt quá ngưỡng 30.000 tỷ đồng. Trong bản giải trình với Thủ tướng năm 2017, UBND TP HCM lý giải việc tự điều chỉnh do hiểu công văn của Thủ tướng năm 2011 cho phép tăng vốn, và thừa nhận quyết định phê duyệt "chưa đủ chặt chẽ về mặt pháp lý".
"Việc UBND thành phố phê duyệt tổng mức đầu tư ban đầu 17.000 tỷ đồng là đúng thẩm quyền, nhưng khi tăng lên 43.000 tỷ đồng thì không còn đúng thẩm quyền", ông Nhân phân tích.

GS Nguyễn Thiện Nhân kể những nút thắt lớn trong quá trình thực hiện tuyến metro Bến Thành - Suối Tiên, tháng 12/2024. Ảnh: Thanh Tùng
Năm 2012, dự án được khởi công, trễ 4 năm so với kế hoạch. Ngay sau đó, Metro số 1 lại gặp khó khăn trong tìm nhà thầu thi công đoạn ngầm 2,7 km.
Theo một nguyên lãnh đạo Ban Quản lý Đường sắt đô thị (MAUR) - chủ đầu tư Metro số 1, hiệp định vay vốn với Nhật Bản yêu cầu chỉ được chọn nhà thầu Nhật, khiến quá trình tìm kiếm đối tác khó khăn hơn.
"Các doanh nghiệp so sánh rủi ro với chi phí thì không muốn tham gia vì TP HCM chưa từng có công trình nào làm ngầm ở độ sâu mấy chục mét như vậy", ông kể.
Để thu hút các công ty, MAUR và tư vấn NJPT phải thiết kế lại hồ sơ mời thầu phần ngầm thành hai gói riêng: CP1a (ga Bến Thành đến ga Nhà hát Thành phố) và CP1b (ga Nhà hát Thành phố đến ga Ba Son). Nhờ đó, thành phố tìm được hai liên danh nhà thầu Nhật Bản lớn tham gia. Đến năm 2014, gói thầu CP1b mới được khởi công, còn CP1a là 2016.
Do các khó khăn, TP HCM phải lùi mốc hoàn thành Metro số 1 vào 2020 thay vì 2018.

Năm 2017, việc UBND TP HCM tự phê duyệt tổng mức đầu tư 47.300 tỷ đồng cho metro Bến Thành - Suối Tiên bắt đầu bộc lộ hậu quả.
Khi đó, số tiền chi cho dự án vượt dự toán ban đầu (hơn 17.000 tỷ đồng) khiến Bộ Tài chính và Kho bạc Nhà nước tạm ngừng giải ngân vì Quốc hội chưa duyệt theo quy định. Trong khi, Nhật Bản đã chuyển 95% vốn thực hiện dự án metro theo tổng mức đầu tư mới vào tài khoản Việt Nam.
"Phê duyệt không đúng thẩm quyền là chuyện của chúng ta, còn phía Nhật đã chuyển tiền vào tài khoản Việt Nam rồi", ông Nhân nói. "Tiền có nhưng không thể lấy ra chi là cái rất đặc thù của dự án này".
Để "chữa cháy", Chính phủ áp dụng cơ chế cho TP HCM tạm ứng. Năm 2018, Bộ Tài chính bổ sung 7.500 tỷ đồng vào kế hoạch 5 năm 2016-2020 của TP HCM để chi cho Metro số 1. Tuy nhiên, khoản này chỉ đáp ứng 28% nhu cầu thực tế khi đó (28.000 tỷ đồng).