MỘT SỐ CÁCH XƯNG HÔ TRONG CUNG ĐÌNH TRIỀU NGUYỄN
• Hoàng Đế khi vào chầu Hoàng thái hậu, kính gọi là đức, tự xưng mình là trẫm hoặc con .
• Hoàng Đế gặp các quan đại thần, tự xưng là trẫm, gọi các quan là khanh hay ngươi. Nếu kính trọng, Hoàng đế sẽ gọi là thầy, như việc Hoàng đế Bảo Đại gọi Lễ bộ thượng thư là thầy Lễ.
• Hoàng Đế được gọi là Ngài ngự hay Hoàng thượng. Phàm là khi vào chầu vua, tất cả (ngoại trừ Thái hậu) đều phải dùng từ "Tâu" hoặc "Tấu" để thưa chuyện với vua.
- Vua ăn thì gọi là "ngự thiện".
- Vua Ngủ thì gọi là "ngự ngơi" .
- Vua Bệnh gọi là "ngự se" .
• Hoàng Đế gọi các phi tần là bà hoặc phi, Các phi khi vào hầu vua, đều xưng mình là " Tôi " hoặc " em " . Lưu ý : từ tôi này có nghĩa khác là bề tôi, có thể hiểu nôm na là thần
• Hoàng Đế gọi chị dâu của mình là Hoàng Tẩu. Theo lời cụ bà Lê Thị Dinh, khi ngài Bảo Đại còn sống thì xưng hô "toa moa" với Nam Phương Hoàng Hậu
• Các thái hậu được gọi là "Ngài " . Sanh mẫu thì gọi hoàng lệnh từ, đích mẫu thì gọi hoàng nguyên từ. Cụ bà Lê Thị Dinh chỉ dùng từ "ngài" mỗi lần nhắc đến đức Từ Cung.
• Các hoàng tử được gọi là ông hoàng , công chúa thì bà chúa & tùy theo vị trí , các vị này đều dùng danh xưng chung là hoàng thất . Ví như " Hoàng Thứ Nữ Chúa "nghĩa là" Bà Chúa Thứ Hai " .
• Hoàng Hậu nhà nguyễn đều dùng danh xưng "Ngài Hoàng ". Các phi khi vào hầu, đều dùng từ bẩm thay từ tâu
• Các hoàng tử hoàng nữ khi vào chầu vua gọi hoàng đế là đức cha, thái hậu là đức bà và xưng mình là con .
• các phi tần của nội cung, được gọi chung là nội mệnh phụ - sẽ có những danh xưng như Lệnh Bà, Lệnh Dì, Lệnh Chị. Nhưng theo lời của bà Lê Thị Dinh, thì các bà phi tần nhà Nguyễn thường chỉ gọi là Đức Bà, Đức Dì, Đức Chị .
• Các công chúa, Quận Chúa trong cung được gọi là lệnh cô & đa số dùng để phân biệt với các danh xưng của vợ vua. Cụ bà Lê Thị Dinh từng nhắc đến việc các cô (công chúa) là những người hầu hạ bên cạnh các vị thái hậu và sớm tối nhan khói trên lăng tẩm các vị tiên đế.
• Các phi tần (vợ vua) đều tự xưng mình là phi mỗ hay tần mỗ. Riêng từ tần phải đổi lại tờn hay tân
• Nhà nguyễn gọi vợ của các quận công, thân vương là phủ thiếp, đặng thiếp hay tỳ thiếp .
• Các cung tỳ lâu năm trong nội (hầu hạ gia đình hoàng gia) sẽ được gọi là má hay mụ
• Nhà Nguyễn gọi các đời vua trước là liệt thánh hay đức tiên đế
• Các quan khi đối thoại với vua, đều tự xưng mình là thần hoặc hạ thần (thường trong văn viết) còn khi xưng hô với vua thì tự xưng là "tôi"
• Cháu nội của vua sẽ được gọi hoàng tôn tử hay hoàng tôn nữ, hoàng tằng tôn tử hay hoàng tằng tôn nữ nếu là cháu đời thứ 4.
• Các phi tần của tiên vương quá cố, đều sẽ được gọi là tiên triều cung tần hay tiền triều cung tần ( không gọi thái phi như nhà Thanh). Cụ Lê Thị Dinh nói sau khi tiên đế qua đời thì các bà phi tần đời trước phải lên lăng tẩm hương khói hoặc vào ở bên trong điện Phụng Tiên
• Trong lối sống cung đình hằng ngày ( xin lấy ví dụ giữa cách ứng xử của các bà tân bà phi ): khi người dưới gặp người trên , người trên đang đi qua thì người dưới phải xuống võng tránh qua một bên cho người trên đi qua đã. Người dưới vào chầu người trên, đều phải thêm từ 'bẩm ' vào đầu để tỏ lòng có tôn ti trên dưới, người dưới nói gì thì người trên đều "vâng".
• Các cung nữ khi đi ngủ, không được nằm thẳng mà cần phải nằm nghiêng (theo lời cụ bà Lê Thị Dinh)
-----------
Theo: Nguyễn Tấn Tài/Thoại Sử Đàm Lâu
• Hoàng Đế khi vào chầu Hoàng thái hậu, kính gọi là đức, tự xưng mình là trẫm hoặc con .
• Hoàng Đế gặp các quan đại thần, tự xưng là trẫm, gọi các quan là khanh hay ngươi. Nếu kính trọng, Hoàng đế sẽ gọi là thầy, như việc Hoàng đế Bảo Đại gọi Lễ bộ thượng thư là thầy Lễ.
• Hoàng Đế được gọi là Ngài ngự hay Hoàng thượng. Phàm là khi vào chầu vua, tất cả (ngoại trừ Thái hậu) đều phải dùng từ "Tâu" hoặc "Tấu" để thưa chuyện với vua.
- Vua ăn thì gọi là "ngự thiện".
- Vua Ngủ thì gọi là "ngự ngơi" .
- Vua Bệnh gọi là "ngự se" .
• Hoàng Đế gọi các phi tần là bà hoặc phi, Các phi khi vào hầu vua, đều xưng mình là " Tôi " hoặc " em " . Lưu ý : từ tôi này có nghĩa khác là bề tôi, có thể hiểu nôm na là thần
• Hoàng Đế gọi chị dâu của mình là Hoàng Tẩu. Theo lời cụ bà Lê Thị Dinh, khi ngài Bảo Đại còn sống thì xưng hô "toa moa" với Nam Phương Hoàng Hậu
• Các thái hậu được gọi là "Ngài " . Sanh mẫu thì gọi hoàng lệnh từ, đích mẫu thì gọi hoàng nguyên từ. Cụ bà Lê Thị Dinh chỉ dùng từ "ngài" mỗi lần nhắc đến đức Từ Cung.
• Các hoàng tử được gọi là ông hoàng , công chúa thì bà chúa & tùy theo vị trí , các vị này đều dùng danh xưng chung là hoàng thất . Ví như " Hoàng Thứ Nữ Chúa "nghĩa là" Bà Chúa Thứ Hai " .
• Hoàng Hậu nhà nguyễn đều dùng danh xưng "Ngài Hoàng ". Các phi khi vào hầu, đều dùng từ bẩm thay từ tâu
• Các hoàng tử hoàng nữ khi vào chầu vua gọi hoàng đế là đức cha, thái hậu là đức bà và xưng mình là con .
• các phi tần của nội cung, được gọi chung là nội mệnh phụ - sẽ có những danh xưng như Lệnh Bà, Lệnh Dì, Lệnh Chị. Nhưng theo lời của bà Lê Thị Dinh, thì các bà phi tần nhà Nguyễn thường chỉ gọi là Đức Bà, Đức Dì, Đức Chị .
• Các công chúa, Quận Chúa trong cung được gọi là lệnh cô & đa số dùng để phân biệt với các danh xưng của vợ vua. Cụ bà Lê Thị Dinh từng nhắc đến việc các cô (công chúa) là những người hầu hạ bên cạnh các vị thái hậu và sớm tối nhan khói trên lăng tẩm các vị tiên đế.
• Các phi tần (vợ vua) đều tự xưng mình là phi mỗ hay tần mỗ. Riêng từ tần phải đổi lại tờn hay tân
• Nhà nguyễn gọi vợ của các quận công, thân vương là phủ thiếp, đặng thiếp hay tỳ thiếp .
• Các cung tỳ lâu năm trong nội (hầu hạ gia đình hoàng gia) sẽ được gọi là má hay mụ
• Nhà Nguyễn gọi các đời vua trước là liệt thánh hay đức tiên đế
• Các quan khi đối thoại với vua, đều tự xưng mình là thần hoặc hạ thần (thường trong văn viết) còn khi xưng hô với vua thì tự xưng là "tôi"
• Cháu nội của vua sẽ được gọi hoàng tôn tử hay hoàng tôn nữ, hoàng tằng tôn tử hay hoàng tằng tôn nữ nếu là cháu đời thứ 4.
• Các phi tần của tiên vương quá cố, đều sẽ được gọi là tiên triều cung tần hay tiền triều cung tần ( không gọi thái phi như nhà Thanh). Cụ Lê Thị Dinh nói sau khi tiên đế qua đời thì các bà phi tần đời trước phải lên lăng tẩm hương khói hoặc vào ở bên trong điện Phụng Tiên
• Trong lối sống cung đình hằng ngày ( xin lấy ví dụ giữa cách ứng xử của các bà tân bà phi ): khi người dưới gặp người trên , người trên đang đi qua thì người dưới phải xuống võng tránh qua một bên cho người trên đi qua đã. Người dưới vào chầu người trên, đều phải thêm từ 'bẩm ' vào đầu để tỏ lòng có tôn ti trên dưới, người dưới nói gì thì người trên đều "vâng".
• Các cung nữ khi đi ngủ, không được nằm thẳng mà cần phải nằm nghiêng (theo lời cụ bà Lê Thị Dinh)
-----------
Theo: Nguyễn Tấn Tài/Thoại Sử Đàm Lâu
