3. Mảnh vỡ triết học từ phái Ajivikas và Charvakas
Phái Ajivikas
Phái Ajivikas, xuất hiện đồng thời với Phật giáo, là một phái tu khổ hạnh có quan điểm phi chính thống. Phái này gắn liền với Makkhali Gosala, người phủ nhận cả tội lỗi (adharma) lẫn tự do của con người trong việc định hình số phận. Ông là một nhà quyết định luận, tin rằng mọi trạng thái thay đổi đều do số phận, môi trường, và bản chất tự nhiên của chính sự vật.
Phái Charvakas
Phái Charvakas, hay còn gọi là Lokayata, là một trong những trường phái triết học duy vật cổ đại. Phái này bác bỏ tất cả các thực tại siêu hình, chỉ thừa nhận những gì có thể nhận biết thông qua giác quan. Về nhận thức luận, họ chỉ công nhận tri giác là phương tiện tri thức hợp lệ, bác bỏ suy diễn và thẩm quyền của kinh điển. Trong đạo đức, họ chủ trương thuyết khoái lạc, cho rằng mục tiêu của đời người là tận hưởng tối đa các thú vui giác quan và tránh đau khổ.
4. Các phát triển xa hơn của hệ thống
Các phát triển trong Mahayana:
Nagarjuna và Shunyavada
Mặc dù nguồn gốc của Mahayana có thể được tìm thấy trong Mahasangikas và nhiều tông phái sơ khai của họ, Nagarjuna đã cung cấp cho Mahayana một cơ sở triết học. Theo Nagarjuna, không chỉ con người cá nhân là rỗng không và thiếu bản ngã vĩnh cửu, mà ngay cả các pháp (dharmas) cũng là rỗng không. Ông mở rộng khái niệm
shunyata để bao trùm tất cả các khái niệm và thực thể. Rỗng không, do đó, có nghĩa là sự phụ thuộc vào quy luật nhân quả hoặc “duyên khởi” (
pratitya-samutpada) và sự thiếu vắng một bản chất bất biến cũng như một dấu hiệu cố định (
nihsvabhavata). Điều này cũng kéo theo việc bác bỏ các nhị nguyên giữa điều kiện và không điều kiện, giữa chủ thể và đối tượng, giữa tương đối và tuyệt đối, cũng như giữa luân hồi (
samsara) và niết bàn (
nirvana).
Như vậy, Nagarjuna đã đạt đến một chủ nghĩa nhất nguyên về bản thể học, nhưng đồng thời duy trì một nhị nguyên về nhận thức luận (một lý thuyết tri thức dựa trên hai tiêu chí) giữa hai cấp độ chân lý: chân lý thông tục (
samvritti) và chân lý tuyệt đối (
paramartha). Thực tại duy nhất này là điều không thể diễn tả. Nagarjuna đã tiến hành một cuộc kiểm tra phê phán đối với tất cả các phạm trù chính mà các triết gia đã sử dụng để hiểu thực tại và chứng minh rằng tất cả chúng đều liên quan đến mâu thuẫn nội tại. Thế giới được xem như một mạng lưới quan hệ, nhưng các quan hệ này lại không thể hiểu được.
Nếu hai yếu tố, A và B, có quan hệ với nhau qua một quan hệ R, thì hoặc A và B là khác biệt, hoặc chúng là đồng nhất. Nếu chúng đồng nhất, chúng không thể có quan hệ; nếu chúng hoàn toàn khác biệt, chúng cũng không thể có quan hệ, vì không có điểm chung nào. Khái niệm “một phần đồng nhất và một phần khác biệt” cũng bị bác bỏ vì không thể hiểu được. Khái niệm về nhân quả cũng bị bác bỏ dựa trên những lập luận tương tự. Các khái niệm về sự thay đổi, thực thể, bản ngã, tri thức, và các phạm trù phổ quát cũng không khả quan hơn. Nagarjuna cũng phê phán khái niệm
pramana (phương tiện của tri thức hợp lệ).
Triết lý của Nagarjuna cũng được gọi là
Madhyamika (Con đường Trung đạo), vì nó tuyên bố đi theo con đường trung đạo, không phải bằng cách tổng hợp các quan điểm đối lập như “Thực tại là vĩnh cửu” và “Thực tại là thay đổi,” mà bằng cách chỉ ra sự rỗng tuếch của cả hai tuyên bố. Nói rằng thực tại vừa vĩnh cửu vừa thay đổi là đưa ra một khẳng định siêu hình khác, một quan điểm khác, mà đối lập của nó là “Thực tại không vĩnh cửu cũng không thay đổi.” So với tuyên bố trước, tuyên bố sau là chân lý cao hơn, nhưng nó vẫn chỉ là một quan điểm (
drishti), được thể hiện bằng một tuyên bố siêu hình, dù Nagarjuna coi tất cả các tuyên bố siêu hình là sai lầm.
Nagarjuna sử dụng lý trí để bác bỏ lý trí. Những đệ tử của ông, những người giới hạn việc sử dụng logic vào phương pháp tiêu cực và gián tiếp này, được gọi là
prasangika; trong số này, Aryadeva, Buddhapalita, và Chandrakirti là những người quan trọng nhất. Tuy nhiên, Bhavaviveka đã sử dụng phương pháp lý luận trực tiếp và từ đó sáng lập trường phái độc lập (
svatantra) của triết lý Madhyamika. Với ông, logic Phật giáo đạt được một vị trí độc lập, và trong thời kỳ của ông, các Yogachara đã tách khỏi những người theo Shunyavada.
Đóng góp của Vasubandhu và Asanga
Bị thuyết phục bởi người anh Asanga về triết học Yogachara, Vasubandhu đã viết tác phẩm
Vijnapti-matrata-siddhi (“Xác lập Luận điểm về Chỉ có Tri thức”), trong đó ông bảo vệ quan điểm rằng các đối tượng được cho là bên ngoài thực chất chỉ là các khái niệm tâm lý. Chủ nghĩa duy tâm Yogachara là sự phát triển hợp lý của chủ nghĩa biểu trưng Sautrantika: quan niệm về một thế giới bên ngoài chỉ được suy diễn không đem lại sự hài lòng. Nếu ý thức là tự sáng soi (
svaprakasha) và nếu ý thức có thể giả định các hình thức (
sakaravijnana), thì có vẻ hợp lý hơn khi cho rằng các hình thức được gán cho các đối tượng bên ngoài thực ra là các hình thức của ý thức.
Một quan niệm khác được đề xuất: một năng lực vô thủy giải thích xu hướng của ý thức trong việc tiếp nhận các hình thức và ngoại hóa chúng. Đây là năng lực của
kalpana (tưởng tượng). Yogachara bổ sung thêm hai hình thức ý thức khác vào sáu hình thức truyền thống: ý thức bản ngã (
manovijnana) và ý thức tàng thức (
alaya-vijnana).
Alaya-vijnana chứa các dấu vết lưu trữ của những kinh nghiệm quá khứ, bao gồm cả hạt giống thuần khiết và nhiễm ô. Là các dự đoán sơ khai về khái niệm tiềm thức hoặc vô thức, chúng là các cấu trúc lý thuyết nhằm giải thích sự trật tự của kinh nghiệm cá nhân.
Tuy nhiên, vẫn cần giải thích một thế giới chung—một vấn đề chính của Yogachara. Trạng thái niết bàn trở thành trạng thái mà
alaya với các “hạt giống” lưu trữ của nó sẽ tiêu tan (
alayaparavritti). Dù các ý niệm cá nhân cuối cùng chỉ là tưởng tượng, bản chất cơ bản của ý thức là không phân biệt giữa chủ thể và đối tượng. Ý thức không thể diễn tả này là
tathata (chân như) nền tảng của mọi sự vật. Tuy nhiên, cả
alaya lẫn
tathata đều không được hiểu như là thực thể.
5. Phần tiếp tục sẽ tập trung vào Dignaga, Dharmakirti và Mimamsa
Siêu hình học và nhận thức luận
Cả hai trường phái Bhatta (thuộc trường phái của Kumarila) và Prabhakara trong siêu hình học của họ đều là những người hiện thực; cả hai đều nỗ lực bác bỏ chủ nghĩa duy tâm và hư vô của Phật giáo. Hệ thống thực thể học của trường phái Bhatta công nhận năm loại thực thể:
chất (
dravya),
thuộc tính (
guna),
hành động (
karma),
phổ quát (
samanya), và
phủ định (
abhava). Trong đó, chất được chia thành 10 loại: 9 loại chất mà trường phái Vaisheshika công nhận và thêm vào loại chất "bóng tối". Trái lại, hệ thống thực thể học của Prabhakara công nhận 8 loại thực thể; từ danh sách của trường phái Bhatta, họ bác bỏ phủ định (
abhava) và thêm vào bốn yếu tố khác:
sức mạnh (
shakti),
sự tương đồng (
sadrisa),
quan hệ nội tại (
samavaya), và
số lượng (
samkhya). Đối với "chất," trường phái Prabhakara bác bỏ khái niệm "bóng tối" vì cho rằng đó chỉ là sự vắng mặt của nhận thức về màu sắc; do đó, danh sách các chất của họ giống hệt với trường phái Vaisheshika.
Dù cả hai trường phái đều thừa nhận thực tại của các phổ quát, nhưng quan điểm của họ về vấn đề này khác biệt đáng kể. Trường phái Prabhakara chỉ thừa nhận các phổ quát hiện diện trong các trường hợp có thể nhận thức được và khẳng định rằng bản thân các phổ quát thực sự cũng phải có thể nhận thức được. Vì vậy, họ bác bỏ các phổ quát trừu tượng như “tồn tại” và các phổ quát chỉ được suy diễn như “tính chất Bà-la-môn” (mà không thể nhận thức bằng giác quan từ một cá nhân).
Nhận thức luận của hai trường phái cũng khác nhau như hệ thống thực thể học của họ. Trường phái Bhatta công nhận các phương pháp nhận thức hợp lệ:
tri giác (
perception),
suy luận (
inference),
chứng ngôn bằng lời nói (
verbal testimony),
so sánh (
comparison),
suy diễn hay giả định (
postulation), và
phi nhận thức (
nonperception). Yếu tố phi nhận thức được xem là cách mà con người trực tiếp nhận thức sự vắng mặt, phù hợp với tuyên bố của Shabara rằng
sự không tồn tại (
abhava) tự thân là một phương pháp nhận thức hợp lệ. Suy diễn được xem là cách để biết chắc chắn tính đúng đắn của một mệnh đề, mặc dù trường phái Bhatta từ chối xếp những trường hợp này vào suy luận vì trong những trường hợp như vậy, người ta không tự nói “Tôi đang suy luận” mà thay vào đó nói “Tôi đang suy diễn.”
Trường phái Prabhakara bác bỏ phi nhận thức là một phương pháp nhận thức và giữ lại danh sách năm phương pháp liên quan đến định nghĩa của tri giác. Theo kinh điển, trường phái Bhatta định nghĩa tri giác là tiếp xúc giác quan với đối tượng, trong khi Prabhakara định nghĩa nó là sự trực tiếp của nhận thức.
Đạo đức học
Như đã chỉ ra, Kumarila ủng hộ luận điểm rằng tất cả các lệnh đạo đức nhằm đạt được một lợi ích mong muốn và việc hiểu biết lợi ích đó cũng như hiệu quả của hành động được khuyến nghị là cần thiết để thúc đẩy con người hành động. Prabhakara lại bảo vệ lý thuyết đạo đức về
nghĩa vụ vì chính nghĩa vụ, cho rằng cảm giác nghĩa vụ là động lực đúng đắn duy nhất. Trường phái Bhatta thừa nhận khái niệm
apurva, tức hiệu quả siêu nghiệm của hành động để tạo ra những kết quả ở xa, như một liên kết siêu nghiệm nối liền hành động đạo đức được thực hiện trong đời này với kết quả siêu nghiệm (như lên thiên đường) sẽ đạt được sau này. Prabhakara hiểu apurva chỉ là hành động cần phải được thực hiện.
Giải thích kinh văn và ngữ nghĩa học
Trong các nguyên tắc giải thích kinh văn và lý thuyết về ý nghĩa (của từ và câu), hai trường phái khác nhau hoàn toàn. Prabhakara bảo vệ luận điểm rằng từ ngữ chủ yếu mang ý nghĩa liên quan đến một
hành động (
karya) hoặc những thứ liên quan đến hành động. Từ đó, họ khẳng định rằng câu mới là đơn vị ý nghĩa chính trong giao tiếp, từ ngữ không bao giờ được sử dụng độc lập để diễn đạt một ý tưởng không liên quan. Theo Prabhakara, trẻ em học ý nghĩa của câu bằng cách quan sát người lớn ra lệnh như "Đem con bò đến đây" và người khác làm theo, sau đó học ý nghĩa của từ bằng cách quan sát sự thêm vào (
avapa) và loại bỏ (
uddhara) từ trong câu.
Ngược lại, Kumarila cho rằng từ ngữ tự chúng truyền đạt ý nghĩa của chúng mà không liên quan đến bất kỳ thứ gì khác. Do đó, ông sẵn sàng chấp nhận các câu mô tả thuần túy là có ý nghĩa. Hơn nữa, Kumarila coi ý nghĩa câu là tập hợp của các ý nghĩa từ được gắn kết trong một cấu trúc quan hệ, và từ ngữ là đơn vị nhỏ nhất của ý nghĩa.
Hậu quả tôn giáo
Mimamsa coi vũ trụ là vĩnh hằng và không thừa nhận nhu cầu truy nguyên nó về một đấng sáng tạo. Họ cũng không công nhận sự cần thiết của một thực thể phân phối phần thưởng đạo đức hay trừng phạt—chức năng này được đảm nhận bởi khái niệm
apurva, tức năng lực siêu nghiệm được tạo ra bởi mỗi hành động. Hệ thống này, mặc dù về lý thuyết không cần đến Thần, vẫn công nhận sự tồn tại của một số vị thần do các nghi thức đòi hỏi, nhưng không gán cho các vị thần này bất kỳ địa vị hiện thực nào.
nghiencuulichsu.com
